Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Sự ghi nhận này là một vinh dự, đồng thời khẳng định giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước, vốn là một nét sinh hoạt đặc trưng của miền Tây Nam Bộ.
Thế nhưng, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang ngày càng mai một. Ghe thuyền vốn là linh hồn của chợ nổi, nay thưa vắng, làm cho các chợ nổi chỉ còn tồn tại như những điểm tham quan du lịch. Chợ nổi từng là nét sinh hoạt đặc trưng của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, không đơn thuần là nơi trao đổi hàng hóa mà còn là không gian văn hóa sống động, mang đậm bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Ở đó, mỗi chiếc ghe là một ‘gian hàng’, mỗi thương hồ là một phần của cộng đồng cư dân sông nước.
Tuy nhiên, theo thống kê, tại chợ nổi Cái Răng, nơi được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2016, số lượng ghe buôn đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250 trong vòng một thập kỷ. Các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng lâm vào tình trạng tương tự, bóng thương hồ thưa vắng, chỉ còn lại vài chiếc ghe bán nước hoặc phục vụ khách du lịch.
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, khiến ghe thuyền khó cập bến. Điều này đã vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống. Đồng thời, nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh từng gắn bó hàng chục năm vì chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và quan trọng hơn cả là không còn khách mua thực sự.
Các chuyên gia nhận định, điểm mấu chốt trong việc bảo tồn chợ nổi không nằm ở việc đầu tư hình thức cho du lịch, mà ở chỗ phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp đã được đề xuất như: quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Bên cạnh đó, nên miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu để giúp người buôn ghe duy trì sinh kế.
Việc tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian như hò, đờn ca tài tử, cũng như giới thiệu ẩm thực miền Tây ngay trên thuyền sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa. Chúng ta có thể học hỏi từ Thái Lan, quốc gia không có chợ nổi tự nhiên nhưng đã thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động.
Trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ. Mục tiêu là giữ được thương hồ, giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam.